Просмотр

Hiyerarsik bir sira izlenir.

47. dakikadaki bir gelismeyle baslama ozgurlugune ve bazen de yukumlulugune sahipsem, bu demektir ki: Haberde, olaylarin gercek kronolojik siralamasi ya hic rol oynamaz ya da ikincil bir role sahiptir. Zira haber hiyerarsik bir duzene gore yapilandirilir. Olaya iliskin bilgiler onem derecelerine gore siralanarak iletilir. Bir taraftan boyle bir yapi hem mantikli hem de kacinilmazdir: Bir ucak kazasiyla ilgili habere ucagin kalkis saatiyle baslayamam. Ama diger taraftan kronolojik siralamanin bozulmasi sorun yaratir. Dogal bir anlatiyi alt ust eder. En eski yazin yapitlarinda, Ä°lyada destaninda, Ä°ncilâde, Ä°zlanda soylencelerinde - asla basit bir tumceyle olay oncesine atifta bulunulmaz. Dolayisiyla, haber ajanslarinin cok fazla deger verdigi, 3. gecmis zaman da kullanilmaz. Herhangi bir olaydan etkilenmis bir kisi de gelismeleri kronolojik siraya gore aktarmaz (Kennedy olduruldu!). Daha cok tersi bir durum soz konusudur: Bir kisinin mahkemedeki bir durusmayi bana ayrintilariyla anlatmasi, durusma sonundaki karari bilmesine karsin on dakika sonra soylemesi, sabrimi tasirir. Haber yazarken de dogal yasamdakine benzer bir yontem uygulanir.

Haberin giris cumlesinin kronolojik siralamayi bozdugu tartisilmaz. Bazi yerel gazetelerde bu kurala hala uyulmamaktadir: "â¦ tantanali bir konusma yapti. once â¦ selamladiâ¦"

Asil tartisilan konu ise, haberin ikinci paragraftan itibaren de hiyerarsik olarak, yani zamana uygunluk sirasi dikkate alinmadan, duzenlenip duzenlenemeyecegidir.

Amerikan haber ajanslarinin kesin kuralina gore, haber metni sondan baslayarak kisaltilabilmelidir. Yalniz bu kesin tanimlamanin en az uc sakincasi vardir:

â¢ Okur, olayin gercek seyrini hicbir yerde gozunde canlandiramaz, hatta olayin gelisme sureclerini, metni cozumleyerek yeniden yapilandirmaya calismak da cogunlukla olasi degildir.

â¢ -misâli gecmis zaman ekinin cok sik kullanilmasina neden olur.

â¢ Ajanslarin muhabirleri bu kurala oylesine baglidir ki, dpaânin meclis muzakereleriyle ilgili metinleri bile (ozel sayfalar icin) ilk konusmaciyla baslamaz; hatta metin yazarinin bir kez bile gecmis zaman kipi kullanmamasi yetersizliginin gostergesi sayilabilir. Yazi islerindeki yaygin kural boyle ongoruyor. Bizim onerimiz de soyle: Kim bagimsiz davranabilme sansina sahipse mantikli bir denge kurmaya calisir - birinci paragraftan hemen sonra, en ideali ikinci paragraftir, tek bir gecmis zaman kipi kullanarak kronolojik siralamaya gecer.

Bu uygulama daha cok, kazalar, cinayetler, siyasi olaylar, davalar ve tartismalar icin uygundur; ama bir konusmanin ya da bir bildirinin iceriginin soz konusu oldugu durumlar icin degil. Bir siyasetcinin konularini hangi siralamaya gore aktardigi hic fark etmez; yani gecmis zaman kipine gerek yoktur.

Bir savas ciktiginda, buyuk felaketlerde, rehinlerin alindigi olaylarda vs. gazeteci habere ek olarak, her ne kadar ajanslardan elde edilen bilgiler dogrultusunda yeniden olusturmak guc olsa da, bir "son dakika protokolu" uretebilmek icin uygun firsati yakalayabilmelidir. Boyle bir seyi herkes severek okur ve bir anda Ä°lyada destanina ozgu o heyecan yaratilmis olur.

Haber yazarken

5N-2K kuralina uyulur.

Haber metni asagidaki sorulara yonelik yanitlari icerir: 
 
KÄ°M	KÄ°MÄ°N basina
NE yapti?	NE geldi?
NE ZAMAN? 
NEREDE? 
NASIL? 
NEDEN?

KÄ°M: Ä°sim, titr, gorev (bunlar da olmalidir; cunku X Bakanligindaki yetkili", kisinin gorevine yonelik bir bilgi vermez). Yazi islerinin cogu herkesin tanidigi siyasetciler soz konusu oldugunda bile, bu uc ogenin iletilmesinde israr ederler. (Amerika Baskani Bill Clinton). Bazilari da "Amerika" ve "Bill" sozcuklerini gereksiz, hatta yersiz bulurlar.

5N-2K kuralinin iki dezavantaji vardir:

â¢ Kaynagi dikkate almamistir. Muhabirin kendi gozlemlerini aktarmadigi durumlarda kaynak belirtilmelidir. Yani, mevcut kuralda, iddia edildigi gibi 5 degil 6 N vardir. 
â¢ Bu pratik kural NASIL ve NEDEN sorularina ayni olcude onem verir, oysa cogu zaman NEDEN sorusu, ornegin bir depremde gereksizdir ve NASIL sorusuna verilebilecek yanit da her zaman bilinmeyebilir, ilgi cekmeyebilir ve ongorulen metin uzunlugu disinda kalabilir.

Bunlara ek olarak Reuters ajansinin kural kitabi (haber konusunda mukemmel bir rehber) NEDEN ve NASIL sorularinin yanitlarini kuralin diger ogeleriyle birlikte israrla birinci tumceye sigdirmaya calismaktansa, haberin ikinci veya ucuncu tumcesinde yanitlanmasini onerir. Kuralin aritilmis bicimi soyledir:

KÄ°M 
NE 
NE ZAMAN 
NEREDE sorulari kesinlikle yanitlanmalidir. 
NEREDEN sorusu gazetecinin bizzat gozlemleyemedigi olaylarda zorunludur. 
NASIL 
NEDEN sorularinin yanitlanmasi yeglenir.

Hatta yedinci bir soruya yanit aramak icin de ugrasilabilir. Bunun anlami nedir ? Bundan cikarilacak sonuc nedir? Boylece haber analiz asamasina yukseltilmis olur. Bu konuyla ilgili ayrintili bilgiler 18. Bolumdedirâ¦

Ä°lk cumlenin optimal duzeyde olmasi icin yogun caba harcanir. Bu cok unlu ilk cumleye -giris cumlesine- daha once de iki kez deginildi: Bu tumce kim âne âne zaman ânerede sorularinin yanitlarini icermelidir, ama olayin gercek gelisme surecini bir anda alt ust eder: once ucagin dustugu bildirilir - kalkis ani daha sonradir.

Giris cumlesinin ucuncu onemli ozelligi kesinlikle ilginc olmasidir. Okuru ya da dinleyiciyi metnin diger tumcelerine, hatta butunune yoneltebilmek icin etkilemelidir. Bu durumda birinci tumce âokullarda ve universitelerdeki hakim gelenegin bir diger zayif noktasi- asla giris degildir, olayin aslini, bir anda gozler onune serer ve bu temel oge daima su uc seyden biridir:

â¢ Ya bir olayin etkileyici sonucu - secim sonuclari, bir spor karsilasmasinin skoru, bir davanin karara baglanmasi 
â¢ Ya uzun bir konusmadaki "tavuk yemi" gibi heyecan yaratan bir pasaj 
â¢ Ya da corbadaki sac, sira disi, dramatik bir sey - mecliste yasanan samata, gosterideki kargasa, sirkteki olum atlayisi gibi.

Duruma gore secme olasiligi bulunan bu kriterlere ozgu sakincalar 16. Bolumde ele alinacaktir.

Kaynaga yonelik bilgi nerede yer alir?

Konusmalar ya da resmi duyurularla ilgili haber metinlerinde okurun ve dinleyicinin daha ilk cumlede, ya da en gec ikinci tumcede ifadelerin hangi kisiye ya da kuruma ait oldugunu ogrenmesi gerekir. Bu genel bir kuraldir ve mantikli bir tutumdur. Kaynagin ilettigi bilginin (ikincil bir bilgi gibi) asla bir tumcenin tek ifadesi olmamasi gerektigi konusunda uzlasma hakimdir; "Kohl, Xâdeki Y derneginin toplantisinda Z konusuyla ilgili bir konusma yapti" bicimindeki bir tumce sakincalidir. Buna karsin, bu konu basligi altindaki iki soru farkli yanitlanmaktadir:

â¢ Eger kaynaktan birinci tumcede soz ediliyorsa, hemen isimle mi baslanir? Taninmayan bir kisi ise asla ("CDU Milletvekili Werner Meyer Lersen dedi kiâ¦").

Meyer Lersen, sayet ilginc bir ifade kullanirsa habere konu olabilir, oysa o, yalnizca "Basbakan Helmut Kohlâun gorevini devralmakâ¦ gerektirir" demistir.

Taninmis bir isim soz konusu olsa bile, ajanslar birinci tumcede genellikle olaydan bahsetmeyi yeglerler. Bu konuda gorusler farkli olabilir: Kohlâun yeni yil mesaji buyuk olasilikla isminden daha az ilginctir.

â¢ Ä°kinci tumcede ismin verilmesi ne zaman uygundur? Sikca karsilasilan durum: ("CDU gelecek secimlerde de kazanacak." Duisburgâda is adamlarina yonelik bir konusmada Basbakan Helmut Kohl bundan emin oldugunu vurgulayarakâ¦). Ama boyle bir durumda da gazetenin oncelikle bir gercegi duyurmaya calistigi izlenimi yaratilmis olur. Bu nedenle metin yazarlari, goruslerin ve tasarilarin dile getirildigi durumlarda, kaynagin ilk tumcede yer almasi gerektigini savunurlar.

Yetkisi acikca bilinen bir kaynagin yaptigi aciklama daha farklidir. Devlet Demiryollarindan yetkili bir gorevli tren seferleriyle ilgili bir degisikligi kamuoyuna duyuruyorsa, herhangi bir arastirmaya gerek duyulmadan bu kisiye gozu kapali inanilir. Bu kisinin adi verilebilir (sayet kisisel gozlemlerime dayanarak bu haberi aktarmiyorsam), ancak ne birinci ne de ikinci tumcede. 
Peki uzun bir haber metninde kaynaga ne kadar siklikta atifta bulunmaliyim? Boyle bir durumda da farkliliklar vardir:

â¢ Bir gorus bildiriliyorsa her paragrafta

â¢ Yetkili bir agizdan yapilan aciklamalarda isim vermeye hic gerek yoktur. ?ayet Devlet Demiryollari yetkilisi, yeni tarifeyle ilgili aciklamasini demiryollarinin gelecege donuk tasarilarini duyurmak amaciyla kullaniyorsa, kaynak onemlidir ve ifadeleri dolayli anlatimla aktarilir.

Dolayli anlatim nedir?

Dolayli anlatim, Alman dilindeki soylu ve gazetecilik acisindan da son derece kullanisli bir ifade yontemidir. Her cumle bana, adim adim yalnizca alinti yaptigimi ve alinti yapilan kisinin etrafa duyurmaya calistigi bos ve anlamsiz icerikten kesinlikle sorumlu olmadigimi animsatir.

Bu ustunlugune karsin iki de dezavantaji vardir:

â¢ Pek cok aydin Almanâin dolayli anlatim kurallariyla arasi iyi degildir

â¢ Sade vatandaslar uzerinde de, cok sik kullanildiginda sikici ve yapay bir etki birakir.

O halde editor, dolayli anlatimi dogru kullanmak icin careler ararken sik kullanimda israr etmekten de kacinmalidir. Bu konuda yararlanilabilecek uc yontem vardir:

â¢ Alintiyi tirnak isaretleri icinde dogrudan vermek: Okumadaki akicilik, her paragrafta iki dolayli anlatim cumlesinin bir dogrudan anlatim cumlesiyle kombinasyonu sonucunda saglanabilir (cok az muhabir stenografi bildigi icin, cogu zaman bu uygulama gerceklestirilemez).

Alinti dogrudan verildiginde, oznesi de daima birlikte anilmalidir. Boylece gerektiginde, her paragrafta ozne yinelenecektir. Tek bir sozcugun ya da sozcuk gruplarinin alintilanmasi sirasinda dikkat etmek gerekir: cok sik alintilarda bir tirnak isareti salatasi olusur ki, bu hos olmayan bir goruntu yarattigi gibi, okumayi da engeller. Bunun disinda genelde tirnak isaretleri ironik soylemleri vurgulamak amaciyla kullanildigi icin, ("basarili secim sonuclari") kisa alintilar da boyle algilanabilir. Radyo televizyonda yasanan sorun: Tirnak isaretleri konusamadiklarindan, yazi isleri, "ifade ettigi gibi" bicimindeki destekleyici yapilara gereksinim duyar. Bu yardimci ogeler alintinin dogrudan aktarimini engeller.

â¢ Dolayli anlatim kullanimini daha aza indirgemenin ikinci yontemi de, "Meierâin soyledigi gibiâ¦", "Meierâin ifadesine goreâ¦" ya da "Meierâe goreâ¦" kaliplarinin kullanilmasidir.

Yalniz, "Kohl gelecek secimleri CDUânun alacagini soyledi" ile "Kohlâun ifadesine goreâ¦" tumceleri arasinda her ne kadar mantik ve gramatik acisindan bir fark yoksa da, psikolojik acidan birinci tumce riskli bir gorusun aciklanmasi sirasinda korunmasi gereken mesafeyi daha acik vurgulamaktadir.

â¢ Dolayli anlatimi idareli kullanmanin ucuncu yolu ise: "Gorgu taniginin ifadesine gore, kaza soyle gelisti:â¦" biciminde yalnizca bir tumce icin degil, tum paragrafi kapsayacak ozel bir kurtulus yontemidir.

Haber Dili

[http://sondakika.net.tr Haber] metni yalin, bilinen, anlasilir sozcukleri iceren, girift olmayan tumcelerden olusmalidir.

ozgul bir gruba ait jargonlar herkesin anlayacagi bir dile cevrilmelidir. cevrilmesi olasi olmayan sozcuklerden kacinmaak gerekir. Zorunlu hallerde sozcukler bir aciklamayla birlikte kullanilmalidir. Loto sayilari aciklanirken yazi islerinin kendini korumak amaciyla kullandigi alan dili de standart bir yontemdir: "Her zaman oldugu gibi, sayilar konusunda guvence verilmez." Eger amac tum dinleyicilerin bu duyurunun iceriginden kusku duymalarini saglamaksa, o zaman asagidaki gibi bir ifade daha uygun duser: "Sizlere dogru sayilari iletip iletmedigimiz konusunda garanti veremeyiz."

Konusmacilarin girift cumleleri, parcalara bolunerek, bazi durumlarda tirnak isaretleri icinde de verilebilir: Ya cok onemli bir mesaj soz konusu oldugu icin, ya da konusmacinin uslubu hakkinda okura bilgi vermek icin.

Gereksiz sozcuk kullanimi -her zaman kotudur- haber metninde cekilmez. Oysa haber yazarken bunun tersi gecerlidir, oldugunca az satirla, oldugunca cok bilgi iletmek. Es deyisle gereksiz ifadelerden olanaklar dahilinde uzak durulmalidir: "X, yaptigi konusmada" (baska nerede olabilir ki?) ya da "bu baglamda" (biz de zaten konusmaciya, baglamlardan kopuk konusmadigi icin guven duyuyoruz).

Gazetecilikteki metin turlerinin tamamina yonelik ayrintili uslup onerileri "Yazmak ve Redakte etmek" bolumunde yer almaktadir.

Haber metni yeni, onemli ve ilginc bilgilerin ilk cumlede yer alabilecegi bicimde kaleme alinir. Olayin dogal akisinin bu tur bir yapi icinde anlatilmasi olasi degildir. Amerikan haber ajanslari bilgilerin onem derecelerine gore iletilmesinden yanadirlar - onemliden daha az onemliye dogru.

Okuyucular ve dinleyiciler ikinci paragraftan itibaren kronolojik siranin izlenmesinden hoslanirlar.

[http://sondakika.net.tr Haberler] metninin ilk cumlesinde kim âne âne zaman ânerede sorulari yanitlanmalidir. Bir alinti soz konusuysa, birinci tumce ya da en gec ikinci tumcede ozneye deginilmelidir (nereden?). Nasil ve neden sorularinin da, ikinci tumceden sonra yanit bulmasi yeglenir.

Birinci tumce asla giris degildir, olayin esasinin ya da metnin tamaminin en can alici noktasidir âcorba degil, corbadaki sactir.

Gazeteci alinti yapiyorsa bu durum, okura ya da dinleyiciye kesintisiz hissettirilmelidir. Bunun icin dolayli anlatim tipik bir yontemdir, ama baska yollari da vardir.

Haber dili, kisa ve aciktir. En yalin sozcuklerle, anlasilmasi kolay cumleler kurulur. Terimler pek sevilmez, konusma dilinde karsiliklari bulunmadigi takdirde aciklanmalidirlar. [http://sondakika.net.tr son dakika haberleri] ni sondakika.net.tr den takip edebilirsiniz.